Towards a Sustainable State (Dharma Rajya)

दोडामार्ग तालुल्यातील आर्द्र पानझडी जंगल, जिल्हा सिंधुदुर्ग आज महाराष्ट्र दिन! नावातच महा असलेल्या या प्रदेशाला दैदिप्यमान असा सांस्कृतिक , ऐतिहासिक , साहित्यिक , औद्योगिक व आध्यात्मिक वारसा लाभला आहे. भारताच्या जडणघडणीत बहुतांश क्षेत्रांत मोलाची कामगिरी महाराष्ट्राकडून होत आलेली आहे. क्षेत्रफळाच्या दृष्टीने भारतात तिसऱ्या क्रमांकावर असलेल्या महाराष्ट्रात नैसर्गिक संपत्ती सुद्धा विपुल व वैविध्यपूर्ण आहे. पूर्वी याही पेक्षा समृद्ध नैसर्गिक ठेवा इथे अस्तित्वात होता असे जुनी सरकारी राजपत्र किंवा शास्त्रीय अभ्यासकांच्या नोंदी चाळल्या तर लक्षात येते. आजही शिल्लक असलेल्या नैसर्गिक अधिवासांत जैवविविधता विलक्षण आहे. गेल्या दोन दशकांत केलेल्या भटकंतीत अनुभवलेल्या वन्यजीवनाचा पट तुमच्यासमोर मी काढलेल्या छायाचित्रांच्या माध्यमातून मांडतोय. वन्यप्राण्यांची काही छायाचित्रे जिथे उल्लेख केलाय तेथीलच असतील असे नाही. चितळ किंवा कांचनमृग - जगातील सर्वात शोभिवंत समजले जाणारे हरीण, जे फक्त भारतीय उपखंडातच आढळते! मला याचे दर्शन बोरीवली, गोरेगाव, मेळघाट व ताडोबा अशा विविध ठिकाणी झाले आहे. सर्वात लक्षात राही...

माझे आजोबा (स्व. त्र्यंबक महादेव गोडबोले - अण्णा) यांनी त्यांच्या 36 वर्षांपूर्वीच्या अमेरिका प्रवासाचे 1986 साली लिहिलेले वर्णन इथे जोडत आहे. लेख मोठा आहे, पण, प्रवास वर्णन व समाज वर्णन आवडणाऱ्या लोकांना भावेल असे वाटते. एका भारताभिमानी माणसाच्या नजरेतून केलेले अमेरिकेचे अवलोकन - जे आवडले त्याची तोंड भरून स्तुती, जे खटकले त्याच्यावर परखड मत. त्यात वर्णन केलेल्या अनेक गोष्टी आजच्या भारतात सर्रास अनुभवास येतात, पण तेव्हा तसे नव्हते....

विविध प्रकारची जंगले हे भारताचे एक वैशिष्ठ्य आहे. मागच्या पोस्ट मध्ये आपण अशा काही जंगल अधिवासांचे फोटो पाहिले. आज घेऊया झलक महाराष्ट्रातील काही जंगलेत्तर अधिवासांची. जंगले तर महत्वाची आहेतच, पण अनेकदा लोकांचा असा समाज असतो की जंगल नसलेले ठिकाण हा महत्वाचा अधिवास असू शकत नाही. वास्तवात असे अधिवास सुद्धा किती वैविध्यपूर्ण व समृद्ध असतात याची थोडी माहिती घेऊया छायाचित्रांच्या माध्यमातून. शेती (विशेषतः पारंपारिक शेती) हा एक अधिवास असतो. शेताच्या बांधावर असलेली झाडे अनेक प्रकारच्या पक्ष्यांना आकर्षित करतात. यातील अनेक पक्षी शेतावरील कीटकांना खाऊन शेतकऱ्याला मदत करतात. पारंपारिक शेतीत बांधावर कोणती झाडे लावावीत याचेही ज्ञान शेतकऱ्यांना असते. शिवाय बऱ्याचदा शेताला लागूनच जंगल किंवा अन्य नैसर्गिक अधिवास असतो ज्यामुळे शेत सुद्धा त्याचाच भाग बनते. वरील फोटो कोकण रेल्वेने प्रवास करताना चिपळूण व कुडाळ यांच्या दरम्यान कुठेतरी काढला आहे. सामान्यपणे घनदाट झाडे असल्याशिवाय लोकांना एखादा प्रदेश जंगलाने आच्छादलेला आहे असे वाटत नाही. परंतु कमी पावसाच्या प्रदेशांत खुरटी किंवा काटेरी राने हा एक महत्वाचा अ...

In an earlier post, we had taken a photographic tour of some routine practices followed in India even today, primarily in rural areas, and to some extent even in urban areas, which reflect the essence of the age-old sustainable Vedic culture. It has been evolving over millennia and advocates living in sync with the surrounding environment, while adhering to universal principles applicable to all. Let's take another tour of such sustainable practices, through photos clicked during my field outings. Water, one of the five basic building blocks of life, called Panchmahabhutas in Indian culture, has always been respected in our country, and rightly so. As long as a community is dependent upon the local water body to satisfy its various needs, the same is revered and protected as can be seen in the form of myriad crystal clear streams, ponds and wells in rural areas. Those of us who get tap water from the municipality, should learn something from our rural brethren. Many house...

India's Vedic culture has essentially been a nature worshiping civilization that has always advocated a Dharmic way of life, which means living in tune with the cosmic laws, the natural phenomena and all living and non-living beings around us. This has manifested in myriad ways - from reverence towards the sun and rain to respect for the local sacred groves where the patron deity of the place is supposed to reside, and from paying obeisance to mountains and rivers to worshiping various plants and animals. There is scientific and / or spiritual significance to the beliefs and practices followed since time immemorial. Today, let's take a pictorial tour of some sacred plants of India and the ecological services provided by them, through photos clicked during my many field outings. Coconut tree is rightly called Kalpvruksh - the tree that provides all that one wishes for. No wonder it is respected and the fruit is offered to the almighty at the time of any auspicious occasion....